Kompleks obozowy Auschwitz – Birkenau.

Idea założenia obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu narodziła się pod koniec 1939 roku w Urzędzie Wyższego Dowódcy SS i Policji we Wrocławiu (der Hőhere SS – und Polizeifűhrer Sűdost), na czele którego stał SS – Gruppenfűhrer¹ Erich von dem Bach – Zelewski. Z projektem utworzenia państwowego obozu koncentracyjnego w koszarach oświęcimskich wystąpił inspektor policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa (Inspekteur der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienstes – Sipo u. SD) SS – Oberfűhrer² Arpad Wigand. Wigand argumentował konieczność utworzenia obozu przepełnieniem więzień Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, co miałoby jakoby utrudniać, a nawet w przyszłości uniemożliwić, policji bezpieczeństwa właściwe wykonywanie jej zadań.

Za owym enigmatycznym stwierdzeniem o właściwym wykonywaniu zadań policji bezpieczeństwa stoi działalność o charakterze zastraszająco – represyjnym w stosunku do ludności polskiej. Kolejnym argumentem były alarmujące doniesienia o coraz bardziej wzmagającym się i rosnącym w siłę ruchu oporu na terenie Śląska i Generalnej Guberni. Pociągało to za sobą możliwość wystąpienia masowych aresztowań. W związku z ogromną falą aresztantów zachodziła realna groźba, ze przepełnione więzienia i dotychczas działające obozy koncentracyjne nie będą w stanie pomieścić wszystkich „wrogów Tysiącletniej Rzeszy”.

W swoim planie Wigand sugerował, że najlepszym miejscem do założenia nowego obozu będą byłe koszary wojskowe, gdzie będzie można od razu osadzić więźniów. Koszary były położone poza obszarem zwartej zabudowy Oświęcimia, w rozwidleniu rzek Wisły i Soły, w dzielnicy Zasole. Taka lokalizacja miałaby umożliwić ewentualną rozbudowę obozu (jeżeli zajdzie w przyszłości taka potrzeba), jak również zapewniała izolację więźniów i miejsca ich pobytu od świata zewnętrznego. Kolejnym atutem było dogodne połączenie kolejowe Oświęcimia ze Śląskiem, Generalną Gubernią, Czechosłowacją i Austrią. Miałoby to zapewnić szybki transport więźniów, który nie napotykałby większych problemów logistycznych. Również brak konieczności przebudowy linii kolejowej obniżał koszty utworzenia obozu.

Wobec tak umotywowanego projektu inspektor obozów koncentracyjnych SS – Oberfűhrer Richard Glűcks skierował do Oświęcimia specjalną komisję. Komisji tej przewodniczył ówczesny kierownik KZ Sachsenhausen SS – Sturmbannfűhrer³ Walter Eisfeld. Oględziny przyszłego terenu obozu przypadły na pierwsze dni stycznia 1940 roku. Orzeczenie komisji było bardzo nieprzychylne dla Inspekteur Sipo u. SD. Uznano, że koszary w Oświęcimiu nie nadają się do założenia w nich obozu.⁴

Ta opinia ubodła również ambicje Hőhere SS – und Polizeifűhrer Sűdost, który złożył meldunek do szefa Głównego Urzędu SS (SS – Hauptamt) o planowanym założeniu obozu w Oświęcimiu. W dniu 25 stycznia 1940 roku na biurko Reichsfűhrera SS⁵ Heinricha Himmlera trafiła notatka, iż według uzyskanych od SS – Gruppenfűhrera von dem Bacha – Zelewskiego informacji „wkrótce obok Oświęcimia zostanie urządzony obóz, który jest pomyślany jako rodzaj państwowego obozu oświęcimskiego”.⁶

Ażeby podjąć odpowiednią decyzję co do miejsca zlokalizowania planowanego obozu Himmler zarządził inspekcję: wiezienia policyjnego w Welzheim i obozu przejściowego w Kislau (okręg des Hőheren SS – und Polizeifűhrers Sűdwest), obozu we Frauenbergu k. Admontu (okręg des Hőheren SS – und Polizeifűhrers Alpenland), obozu w Sosnowcu i obozu w Oświęcimiu (okręg des Hőheren SS – und Polizeifűhrers Sűdwest). W wyniku owych kontroli SS – Oberfűhrer Glűcks zameldował o zakwalifikowaniu byłych polskich koszar artyleryjskich na Zasolu do zlokalizowania w nich obozu. Warunkiem było jednak uzupełnienie niektórych urządzeń sanitarnych i pewne zmiany w substancji budowlanej. Po spełnieniu owych warunków i sfinalizowaniu pertraktacji z Wehrmachtem (teren ten był formalnie w posiadaniu Wehrmachtu) miał natychmiast zostać uruchomiony obóz kwarantanny (das Quarantänelager).

Ostatecznie w dniu 8 kwietnia 1940 roku generał lotnictwa Halm wyraził zgodę na wydzierżawienie oświęcimskich koszar SS oraz podpisanie umowy w sprawie ich przekazania pod jurysdykcję władz SS.⁷

W wyniku raportu z drugiej inspekcji, która pod kierunkiem SS – Hauptsturmführera⁸ Rudolfa Hössa 18 kwietnia 1940 roku ponownie wizytowała Oświęcim, 27 kwietnia Himmler wydał rozkaz o założeniu w byłych koszarach artyleryjskich obozu koncentracyjnego.⁹ Pierwszym jego komendantem mianowano wspomnianego wcześniej SS – Hauptsturmführera Hössa, dotychczasowego Schutzhaftlagerführera w KZ Sachsenhausen.

Zgodnie z rozkazem Reichsfűhrera SS istniejący kompleks budynków miał zostać w jak najszybszym czasie przekształcony w obóz. Tak tą sytuację opisuje Rudolf Höss w swoich wspomnieniach:

„Zadanie nie było łatwe. Z istniejącego kompleksu budynków, wprawdzie dobrze zachowanych pod względem budowlanym, ale zupełnie zaniedbanych i rojących się od robactwa, miałem w najkrótszym czasie stworzyć obóz przejściowy dla 10 000 więźniów. Z punktu widzenia higieny brak było wszystkiego. W Oranienburgu powiedziano mi przed wyjazdem, iż nie mogę spodziewać się większej pomocy i , że w miarę możliwości muszę sobie radzić sam. Tam (w Polsce) jest jeszcze wszystko, czego Rzeszy brakuje od lat (...)

(...) Ledwie przyjechałem do Oświęcimia, a już inspektor policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa we Wrocławiu pytał, kiedy będą mogły być przyjęte pierwsze transporty.”¹⁰

Budowniczymi obozu byli głównie więźniowie przywiezieni z KZ Dachau jako tzw. Komando zewnętrzne (Aussenkommando), Żydzi i robotnicy cywilni. Wykonali oni pierwsze prace, takie jak ogrodzenie terenu obozu, prace remontowo – budowlane. Stopniowo powiększano również tzw. Strefę interesów obozu (Interessengebiet). Był to obszar, z którego wywieziono na roboty do Niemiec bądź wysiedlono zamieszkującą go ludność. Wyburzono także większość domów i zabudowań gospodarczych. Celem tworzenia strefy interesów było uniemożliwienie więźniom kontaktu z polską ludnością cywilną, jak również uniemożliwienie ucieczki.

Do akcji wysiedleńczej należało również zajęcie przez Niemców wszystkich domów w dzielnicy Zasole w rejonie ulic Legionów, Krótkiej, Polnej i Kolejowej. Budynki wraz z wyposażeniem przekazano rodzinom SS – mannów oraz niemieckich specjalistów z fabryki kauczuku i benzyny syntetycznej (Buna – Werke).

Pierwszymi więźniami Auschwitz byli niemieccy więźniowie kryminalni  przywiezieni z KZ Sachsenhausen przez Rapportführera Gerharda Palitzscha. Otrzymali oni numery od 1 do 30. Przeznaczono ich na więźniów funkcyjnych, którzy mieli sprawować nadzór nad resztą więźniów. Byli wśród nich najbardziej zdziczali sadyści jak Leo Wietschorek (Nr 30).

Jako datę rozpoczęcia działalności KZ Auschwitz uznaje się dzień 14 czerwca 1940 roku. Przywieziono wtedy pierwszy transport więźniów politycznych Polaków z więzienia w Tarnowie. Liczył on 728 mężczyzn, którzy otrzymali numery od 31 do 758. Na okres kwarantanny umieszczono ich w budynkach Polskiego Monopolu Tytoniowego.¹¹

Z czasem obóz rozbudowywano. W okresie największego rozkwitu obóz liczył ok. 50 fili, z czego najdalsza znajdowała się w Brnie (Czechosłowacja). Oprócz tzw. Auschwitz I utworzono obóz we wsi Brzezinka. Teren nowego obozu musiano najpierw zniwelować oraz założyć system melioracji. Przy budowie nowego obozu oraz budowie zakładów Buny straciło życie kilkanaście tysięcy więźniów Polaków i sowieckich jeńców wojennych.

Po likwidacji pozostałości obozu radzieckich jeńców wojennych odgrodzono murem w obozie macierzystym dziesięć bloków. Był to zaczątek oddziału kobiecego. Pierwsze Polki przywieziono tam w dn. 27 kwietnia 1942 roku z Montelupich oraz z więzienia w Tarnowie. Z czasem odcinek kobiecy przeniesiono na odcinek BIa w Birkenau, tworząc kobiecy obóz koncentracyjny (Frauenkonzentrationslager).

22 listopada 1943 roku kolejny komendant Auschwitz SS – Obersturmbannführer¹² Arthur Liebehenschel rozkazem garnizonowym nr 53/43 przeprowadził podział obozu na:

Konzentrationslager Auschwitz I – Stammlager

(komendant SS – Obersturmbannführer A. Liebehenschel)

Konzentrationslager Auschwitz II – Birkenau (obozy w Brzezince oraz obozy filialne przy gospodarstwach rolno – hodowlanych; komendant SS – Sturmbannfűhrer Fritz Hartjenstein)

Konzentrationslager Auschwitz III – Aussenlager (obozy filialne w: Monowicach, Jaworznie, Łagiszy, Jawiszowicach, Świętochłowicach, Wesołej k. Mysłowic, Goleszowie, Libiążu, Sosnowcu i Brnie; komendant SS – Hauptsturmführer Heinrich Schwarz).¹³

Od stycznia 1942 roku w KZ Birkenau realizowano program eksterminacji Żydów pod nazwą „Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” (die Endlösung der Judenfrage). Masowe transporty z całej okupowanej Europy mordowano w komorach gazowych, a ciała spalano w czterech krematoriach i na stosach spaleniskowych.

W drugiej połowie 1944 roku rozpoczęto stopniową likwidację obozu. Początkowo wywożono grupy więźniów do innych obozów. W listopadzie zakończono akcję gazowania ludzi. Powoli lecz systematycznie palono dokumenty obozowe. Wywożono zagrabione więźniom mienie do Rzeszy. Wysadzono komory gazowe i krematoria. SS – manni zacierali ślady zbrodni.

Ostatni apel w KZ Auschwitz – Birkenau odbył się dnia 17 stycznia 1945 roku. Tego dnia rozpoczęto ostateczną likwidację obozu. Pozostałych przy życiu więźniów pognano w tzw. Marszach śmierci dwiema trasami: na Racibórz i Wodzisław Śląski.¹⁴

27 stycznia 1945 roku o godz. 15.00 do KZ Auschwitz wkroczyli żołnierze 100. Lwowskiej Dywizji Piechoty 60. Armii I Frontu Ukraińskiego. W tej chwili w obozach Auschwitz – Birkenau – Monowitz przebywało 7 000 chorych i wyczerpanych więźniów.¹⁵

Tak w bardzo dużym skrócie przedstawia się historia kompleksu obozowego Auschwitz – Birkenau. 



 

Struktura społeczności więźniarskiej. 

Administracja obozów koncentracyjnych podzieliła więźniów na pewne kategorie. Powodem przypisania więźnia do danej grupy były pewne charakterystyczne cechy. Były to np. powód aresztowania, przynależność państwowa, religijna czy też stopień zagrożenia dla Trzeciej Rzeszy. Stosowano również kody w kartotekach więźniów. Były to oznaczenia: SAW (Sonderaktion der Wehrmacht – dezerterzy z Wehrmachtu), G (Geisel – zakładnicy), Kgf (Kriegsgefangene – jeńcy wojenni), NN (Nacht und Nebel – więźniowie akcji „Noc i Mgła”), Meeresschaum (więźniowie akcji „Piana Morska”), J (Juden – Żydzi), Z (Zigeuner – Cygan).

Niezależnie od kodów w kartotekach więźniowie nosili tzw. winkle przyszyte na bluzie pasiaka na lewej piersi na wysokości serca oraz na lewej nogawce na wysokości uda. Winkle to kolorowe trójkąty z literą oznaczającą narodowość. Kolory winkli przedstawiono na rysunku poniżej.