W okresie II Rzeczypospolitej posiadaliśmy w ówczesnych naszych granicach znaczącą mniejszość ukraińską. Skoncentrowana była ona głównie na ziemiach południowowschodnich – Wołyń i Galicja Wschodnia. Pod koniec lat 20. ubiegłego wieku na ziemiach tych narodziła się skrajnie totalitarna ideologia ukraińska. Można ją określić jako „zaostrzona” ideologia nazizmu. Za biblię ukraińskiego nazizmu uważana jest książka Dmitra Doncowa Nacjonalizm wydana w 1926 roku we Lwowie. Do sztandarowych poglądów Doncowa zalicza się odrzucenie wszelkich rozwiązań demokratycznych oraz potępienie i odrzucenie wszelkiej „tradycyjnej moralności”, takiej jak potępienie zabójstwa i gwałtu. Treść książki przybliża do granic obłędu stwierdzenie jakoby naród ukraiński był narodem wybranym, do którego należy przyszłość Europy (tzw. internacjonalizm narodu wybranego).

Szczególnie podatni na ideologię Doncowa byli młodzi ludzie, którzy w późniejszym okresie masowo zasilali szeregi band UON-UPA . Jeszcze przed II Wojną Światową działająca w podziemiu Ukraińska Organizacja Wojskowa (UOW), a następnie Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (UON), koncentrowała się na zamachach na polskich wyższych urzędników państwowych, aktach rabunkowych i sabotażowych. Prowadzono również szeroko zakrojoną akcję propagandową, której przesłanie można sprowadzić do dwóch słów: smiert' Lacham (śmierć Polakom).

Po ataku hitlerowskich Niemiec na ZSRS 22 czerwca 1941 roku i szybkim opanowaniu terenów zajętych przez Sowiety we wrześniu 1939 roku (obszar Wołynia i Galicji) Ukraińcy natychmiast rozpoczęli stadium pregenocydalne. Na razie dotyczyło ono w większym stopniu Żydów niż Polaków. Warto bowiem wspomnieć, że już na przełomie lipca i sierpnia 1941 roku Ukraińcy bez udziału Niemców zdołali wymordować ok 800 Żydów w Krzemieńcu (Wołyń). W późniejszym czasie dokonywali akcji eksterminacyjnych na Żydach stając ramię w ramię z niemieckimi Einsatzgruppen. Do najsłynniejszych mordów należą wielokrotne masakry Żydów we Lwowie (tzw. dni Petlury)

Na marginesie powinno się wspomnieć postać niejakiego Iwana Dejmianuka. Ostatnimi czasy w mediach było głośno o jego powtórnym procesie. Dejmianuk, według relacji świadków, miał być legendarnym postem obozów zagłady w Treblince i Sobiborze. Z powodu swojej gorliwości w wykonywaniu „obowiązków służbowych” oraz wrodzonego sadyzmu zasłużył sobie na przydomek „Iwan Groźny”. Formacja, w której służył SS Trawniki, podobnie jak jej bliźniacza formacja SS Galizien, wyróżniała się sadyzmem i oddaniem Trzeciej Rzeszy. Askarisi lub Trawniki – Männer, bo tak Niemcy nazywali swoich ukraińskich pomocników, mieli swój udział nie tylko w mordach jakich dokonywano w nazistowskich obozach, ale także w niszczeniu Warszawy tuż po Powstaniu. To między innymi oddziały Askarisów paliły całe kwartały warszawskich domów.

Po wymordowaniu prawie wszystkich Żydów (na samym Wołyniu ok. 200 tys.), Ukraińcy zwrócili się w kierunku Polaków. Od roku 1942 zaczęło się stadium pregenocydalne, do którego zaliczały się liczne demonstracje oraz przemarsze, podczas których śpiewano smiert' Lacham smiert'. Często obrzucano Polaków kamieniami z okrzykiem: Wykończyliśmy Żydów, teraz zabierzemy sie za was! lub Teraz wasza kolej! Dochodziło również do sporadycznych mordów, przeważnie na przedstawicielach lokalnej polskiej inteligencji. To, co zasłużyło sobie na określenie zbrodni nad zbrodniami, a nawet ludobójstwa dzikiego, rozpoczęło się od lutego 1942 roku na Wołyniu i trwało do jesieni tegoż roku.

Ukraińcy w mordach posunęli się do ostatecznych granic człowieczeństwa, a nawet dotknęli tego, co każdy określi mianem zezwierzęcenia. Mordowano i torturowano wszystkich: niemowlęta, starców, mężczyzn, kobiety i dzieci. Przedstawiona przez dr Aleksandra Kormana lista 135 sposobów zamęczania Polaków jest tylko wierzchołkiem owej góry lodowej zwierzęcej orgii mordu. Oto lista dr Kormana:

001. Wbijanie dużego i grubego gwoździa do czaszki głowy.
002. Zdzieranie z głowy włosów ze skórą (skalpowanie).
003. Zadawanie ciosu obuchem siekiery w czaszkę głowy.
004. Zadawanie ciosu obuchem siekiery w czoło.
005. Wyrzynanie na czole "orła".
006. Wbijanie bagnetu w skroń głowy.
007. Wyłupywanie jednego oka.
008. Wybieranie dwoje oczu.
009. Obcinanie nosa.
010. Obcinanie jednego ucha.
011. Obrzynanie obydwu uszu.
012. Przebijanie kołami dzieci na wylot.
013. Przebijanie zaostrzonym grubym drutem ucha na wylot drugiego ucha.
014. Obrzynanie warg.
015. Obcinanie języka.
016. Podrzynanie gardła.
017. Podrzynanie gardła i wyciąganie przez otwór języka na zewnątrz.
018. Podrzynanie gardła i wkładanie do otworu szmaty.
019. Wybijanie zębów.
020. Łamanie szczęki.
021. Rozrywanie ust od ucha do ucha.
022. Kneblowanie ust pakułami przy transporcie jeszcze żywych ofiar.
023. Podcinanie szyi nożem lub sierpem.
024. Zadawanie ciosu siekierą w szyję.
025. Pionowe rozrąbywanie siekierą głowy.
026. Skręcanie głowy do tyłu.
027. Robienie miazgi z głowy przez wkładanie głowy w ściski zaciskane śrubą.
028. Obcinanie głowy sierpem.
029. Obcinanie głowy kosą.
030. Odrąbywanie głowy siekierą.
031. Zadawanie ciosu siekierą w szyję.
032. Zadawanie ran kłutych w głowie.
033. Cięcie i ściąganie wąskich pasów skóry z pleców.
034. Zadawanie innych ran ciętych na plecach.
035. Zadawanie ciosów bagnetem w plecy.
036. Łamanie kości żeber klatki piersiowej.
037. Zadawanie ciosu nożem lub bagnetem w serce lub okolice serca.
038. Zadawanie ran kłutych nożem lub bagnetem w pierś.
039. Obcinanie kobietom piersi sierpem.
040. Obcinanie kobietom piersi i posypywanie ran solą.
041. Obrzynanie sierpem genitalii ofiarom płci męskiej.
042. Przecinanie tułowia na wpół piłą ciesielską.
043. Zadawanie ran kłutych brzucha nożem lub bagnetem.
044. Przebijanie brzucha ciężarnej kobiecie bagnetem.
045. Rozcinanie brzucha i wyciąganie jelit na zewnątrz u dorosłych.
046. Rozcinanie brzucha kobiecie w zaawansowanej ciąży i w miejsce wyjętego płodu, wkładanie np. żywego kota i zaszywanie brzucha.
047. Rozcinanie brzucha i wlewanie do wnętrza wrzątku - kipiącej wody.
048. Rozcinanie brzucha i wkładanie do jego wnętrza kamieni oraz wrzucanie do rzeki.
049. Rozcinanie kobietom ciężarnym brzucha i wrzucanie do wnętrza potłuczonego szkła.
050. Wyrywanie żył od pachwiny, aż do stóp.
051. Wkładanie do pochwy - wagina rozżarzonego żelaza.
052. Wkładanie do waginy szyszek sosny od strony wierzchołka.
053. Wkładanie do waginy zaostrzonego kołka i przepychanie aż do gardła, na wylot.
054. Rozcinanie kobietom przodu tułowia ogrodniczym scyzorykiem, od waginy, aż po szyję i pozostawienie wnętrzności na zewnątrz.
055. Wieszanie ofiar za wnętrzności.
056. Wkładanie do waginy szklanej butelki i jej rozbicie.
057. Wkładanie do otworu analnego szklanej butelki i jej stłuczenie.
058. Rozcinanie brzucha i wsypywanie do wnętrza karmy dla zgłodniałych świń tzw. osypki, który to pokarm wyrywały razem z jelitami i innymi wnętrznościami.
059. Odrąbywanie siekierą jednej ręki.
060. Odrąbywanie siekierą obydwóch rąk.
061. Przebijanie dłoni nożem.
062. Obcinanie palców u ręki nożem.
063. Obcinanie dłoni.
064. Przypalanie wewnętrznej strony dłoni na gorącym blacie kuchni węglowej.
065. Odrąbywanie pięty.
066. Odrąbywanie stopy powyżej kości piętowej.
067. Łamanie kości rąk w kilku miejscach tępym narzędziem.
068. Łamanie kości nóg w kilku miejscach tępym narzędziem.
069. Przecinanie tułowia na wpół piłą ciesielską, obłożonego z dwóch stron deskami.
070. Przecinanie tułowia na wpół specjalną piłą drewnianą.
071. Obcinanie piłą obie nogi.
072. Posypywanie związanych nóg rozżarzonym węglem.
073. Przybijanie gwoździami rąk do stołu, a stóp do podłogi.
074. Przybijanie w kościele na krzyżu rąk i nóg gwoździami.
075. Zadawanie ciosów siekierą w tył głowy, ofiarom ułożonym uprzednio głową do podłogi.
076. Zadawanie ciosów siekierą na całym tułowiu.
077. Rąbanie siekierą całego tułowia na części.
078. Łamanie na żywo kości nóg i rąk w tzw. kieracie.
079. Przybijanie nożem do stołu języczka małego dziecka, które później wisiało na nim.
080. Krajanie dziecka nożem na kawałki i rozrzucanie ich wokół.
081. Rozpruwanie brzuszka dzieciom.
082. Przybijanie bagnetem małego dziecka do stołu.
083. Wieszanie dziecka płci męskiej za genitalia na klamce drzwi.
084. Łamanie stawów nóg dziecka.
085. Łamanie stawów rąk dziecka.
086. Zaduszenie dziecka przez narzucenie na niego różnych szmat.
087. Wrzucanie do głębinowych studni małych dzieci żywcem.
088. Wrzucanie dziecka w płomienie ognia palącego się budynku.
089. Rozbijanie główki niemowlęcia przez wzięcie go za nóżki i uderzenie o ścianę lub piec.
090. Powieszenie za nogi zakonnika pod amboną w kościele.
091. Wbijanie dziecka na pal.
092. Powieszenie na drzewie kobiety do góry nogami i znęcanie się nad nią przez odcięcie piersi i języka, rozcięcie brzucha i wybranie oczu oraz odcinanie nożami kawałków ciała.
093. Przybijanie gwoździami małego dziecka do drzwi.
094. Wieszanie na drzewie głową do góry.
095. Wieszanie na drzewie nogami do góry.
096. Wieszanie na drzewie nogami do góry i osmalanie głowy od dołu ogniem zapalonego pod głową ogniska.
097. Zrzucanie w dół ze skały.
098. Topienie w rzece.
099. Topienie przez wrzucenie do głębinowej studni.
100. Topienie w studni i narzucanie na ofiarę kamieni.
101. Zadźganie widłami, a potem pieczenie kawałków ciała na ognisku.
102. Wrzucenie dorosłego w płomienie ogniska na polanie leśnej, wokół którego ukraińskie dziewczęta śpiewały i tańczyły przy dźwiękach harmonii.
103. Wbijanie koła do brzucha na wylot i utwierdzanie go w ziemi.
104. Przywiązanie do drzewa człowieka i strzelanie do niego jak do tarczy strzelniczej.
105. Prowadzenie nago lub w bieliźnie na mrozie.
106. Duszenie przez skręcanie namydlonym sznurem zawieszonym na szyi, zwanym arkanem.
107. Wleczenie po ulicy tułowia przy pomocy sznura zaciśniętego na szyi.
108. Przywiązanie nóg kobiety do dwóch drzew oraz rąk ponad głową i rozcinanie brzucha od krocza do piersi.
109. Rozrywanie tułowia przy pomocy łańcuchów.
110. Wleczenie po ziemi przywiązanego do pojazdu konnego.
111. Wleczenie po ulicy matki z trojgiem dzieci, przywiązanych do wozu o zaprzęgu konnym w ten sposób, że jedną nogę matki przywiązano łańcuchem do wozu, a do drugiej nogi matki jedną nogę najstarszego dziecka, a do drugiej nogi najstarszego dziecka przywiązano nogę młodszego dziecka, a do drugiej nogi młodszego dziecka, przywiązano nogę dziecka najmłodszego.
112. Przebicie tułowia na wylot lufą karabinu.
113. Ściskanie ofiary drutem kolczastym.
114. Ściskanie razem dwie ofiary drutem kolczastym.
115. Ściskanie więcej ofiar razem drutem kolczastym.
116. Periodyczne zaciskanie tułowia drutem kolczastym i co kilka godzin polewanie ofiary zimną wodą w celu odzyskania przytomności i odczuwania bólu i cierpienia.
117. Zakopywanie ofiary do ziemi na stojąco po szyję i w takim stanie jej pozostawienie.
118. Zakopywanie żywcem do ziemi po szyję i ścinanie później głowy kosą.
119. Rozrywanie tułowia na wpół przez konie.
120. Rozrywanie tułowia na wpół przez przywiązanie ofiary do dwóch przygiętych drzew i następnie ich uwolnienie.
121. Wrzucanie dorosłych w płomienie ognia palącego się budynku.
122. Podpalanie ofiary oblanej uprzednio naftą.
123. Okładanie ofiary dookoła słomą-snopem i jej podpalenie, czyniąc w ten sposób pochodnię Nerona.
124. Wbijanie noża w plecy i pozostawienie go w ciele ofiary.
125. Wbijanie niemowlęcia na widły i wrzucanie go w płomienie ognia.
126. Wyrzynanie żyletkami skóry z twarzy.
127. Wbijanie dębowych kołków pomiędzy żebra.
128. Wieszanie na kolczastym drucie.
129. Zdzieranie z ciała skóry i zalewanie rany atramentem oraz oblewanie jej wrzącą wodą.
130. Przymocowanie tułowia do oparcia i rzucanie w nie nożami.
131. Wiązanie - skuwanie rąk drutem kolczastym.
132. Zadawanie śmiertelnych uderzeń łopatą.
133. Przybijanie rąk do progu mieszkania.
134. Wleczenie ciała po ziemi, za nogi związane sznurem.
135. Przybijanie małych dzieci dookoła grubego rosnącego drzewa przydrożnego, tworząc w ten sposób tzw. "wianuszki".

Jak widać z powyższej listy ludobójstwo, które miało miejsce na Wołyniu należy chyba do najokrutniejszych w nowożytnej historii świata. Co gorsza odbywało sie ono za społecznym przyzwoleniem. Kto z Ukraińców nie chciał brać w tym udziału dzielił los Polaków. Szczególnie tragicznie obchodzono się z tymi, którzy żyli w mieszanych małżeństwach. Mężowi – Ukraińcowi rozkazywano zabić żonę – Polkę oraz dzieci. Gdy odmówił na jego oczach mordowano całą rodzinę w bestialski sposób. Na końcu on sam ponosił śmierć. Gdy w małżeństwie była sytuacja odwrotna – żona była Ukrainką, a mąż Polakiem – to ona miała zabić swoich bliskich. Każdy kto odmówił umierał z opinią zdrajcy narodu.

Bardzo ciekawą postawę przyjął w tym okresie Kościół Prawosławny i Kościół Grekokatolicki. Popi nawoływali do walki z Polakami, podczas nabożeństw odpuszczali idącym zabijać rizunom (ukr. Різун – rzeźnik) grzechy. Powszechną praktyką było świecenie w cerkwiach narzędzi mordu: siekier, pił, noży, bagnetów, kos, sierpów, drewnianych kołków. Niejednokrotnie popi sami chodzili z bandami UON-UPA, a wielu z nich brało czynny udział w masakrze. Z rozmowy ze znajomym Wołyniakiem pamiętam jeden z opowiedzianych przez niego epizodów. Podczas pacyfikacji jednej z kolonii polskich spędzono mogących jeszcze się poruszać do stodoły. Drzwi podparto od zewnątrz i podłożono ogień. Jednym z Ukraińców, który pilnował aby nikt nie uciekł, a nawet wrzucił do ognia uciekające dziecko, był pop z sąsiedniej wioski. Nazajutrz widziano go jak sprawował nabożeństwo.

Przyzwolenie, a nawet zachęta ze strony Cerkwi oraz społeczności ukraińskiej powodowała coraz to większe rozpasanie band Stiepana Bandery oraz Tarasa Bulby (dwóch głównych przywódców ukraińskich). Coraz częściej w spacyfikowanych wioskach można było znaleźć dzieci przybite do ścian z napisem polskij orieł czy ogromne napisy Polska od morza do morza wypisane ludzką krwią na frontonach domów. Pijane bandy ubarwiały również płoty nabijając na kołki trupy.
Polacy, aby jakoś przeżyć, organizowali grupy samoobrony. Gorąco popierał te oddolne próby obrony Komendant Okręgu AK Wołyń płk Kazimierz Bąbiński „Luboń”. Warunkiem było tylko to, aby samoobron nie współpracowała z policją niemiecką lub partyzantką sowiecką. Do najważniejszych i najbardziej skutecznych baz samoobrony na Wołyniu należały: